ازکوچه آب‌میرزا تا کوچه زردی | کوچه‌های قدیمی مشهد که یادآور روز‌های انقلاب است
نیم‌نگاهی به کوچه‌هایی که در رخداد‌های سال ۵۷ مشهد در مرکز توجه مردم بودند.
به گزارش شهرآرانیوز وقایع و اتفاقات سال ۱۳۵۷ خورشیدی که منجر به پیروزی مردم بر رژیم پهلوی و استقرار نظام جمهوری‌اسلامی شد، در قلب کوچه‌ها و خیابان‌ها رخ داد و در این میان بودند محله‌هایی که نقش پررنگ‌تری در این رویداد داشتند؛ به‌طور مثال در مشهد صرف‌نظر از کوچه‌هایی، چون «گندم‌آباد» یا «شیخ‌محمدتقی» که در جریان نوسازی‌های اطراف حرم مطهر رضوی به‌طور کامل نابود شدند، دست‌کم هشت کوچه دیگر را می‌توان به‌عنوان کوچه‌های انقلاب در مشهد معرفی کرد که سطر‌های بعدی، گذری است بر تاریخ این هشت کوچه.
کوچه آب‌میرزا و یک حسینیه انقلابی
کوچه آب‌میرزا (آیت‌ا... شیرازی ۹) را می‌توان یکی از کوچه‌های مهم انقلاب در مشهد لقب داد. دلیل قرار گرفتن این کوچه در فهرست بالا را باید در نام آن جست‌وجو کرد؛ این کوچه در مجاورت بیت و حسینیه مرحوم آیت‌ا... العظمی سیدعبدا... شیرازی قرار دارد. در حقیقت در دوم حسینیه به کوچه آب میرزا باز می‌شود.
این در که به فضای خصوصی مجموعه بیت و حسینیه مرحوم آیت‌ا... العظمی‌شیرازی ختم می‌شود، در دوران انقلاب باتوجه‌به جایگاه زنده‌یاد آیت‌ا... شیرازی که بزرگ روحانی‌های وقت مشهد، چه از نظر سنی و چه از نظر جایگاه دینی بود، کاربرد فراوانی داشت؛ از یک‌سو روزنه رفتوآمد افراد شرکت‌کننده در جلسات مخفی برگزارشده در خانه این مرجع تقلید برای هماهنگی‌های لازم به‌منظور هدایت انقلابی‌های مشهد و خراسان بود و از دیگرسو به هنگام حملات مأموران رژیم به حسینیه، راهی برای گریز افراد تحت تعقیب داخل مجموعه محسوب می‌شد.
وقایع رخ‌داده در شب‌های ۲ و ۵ دی سال ۱۳۵۷ در این کوچه که منجر به کشته شدن چند تن از عوامل وابسته به رژیم و همچنین شهادت چند نفر از انقلابی‌ها شد، از یک‌سو و دسترسی‌های چندگانه کوچه، بر اهمیت آن در جریان مبارزات مردم مشهد در سال ۵۷ افزوده بود. کوچه آب‌میرزا در سال‌های بعد و تا پایان دوران حیات مرحوم آیت‌ا... سیدعبدا... شیرازی در ابتدای دهه ۶۰ خورشیدی، نیز به‌دلیل رفتوآمد گسترده چهره‌های انقلابی به بیت آیت‌ا...، اهمیت خود را حفظ کرده بود.
کوچه زردی و گروه ستاره اسلام
کوچه زردی نیز از کوچه‌های تأثیر گذار در دوران انقلاب است که در بین تمام کوچه‌های ذکرشده، با کمترین تغییر در آن دوران روبهرو بوده است. این کوچه که اکنون تابلوی توحید ۶ در ابتدای آن نصب است، نسبت‌به سایر کوچه‌های نام‌برده‌شده در بالا، از فاصله بیشتری با حرم مطهر رضوی برخوردار بود و حدفاصل میدان مجسمه آن دوران (میدان شهدای کنونی) و فلکه دروازه‌قوچان آن زمان (میدان توحید) قرار داشت. مهم‌ترین دلیل قرار گرفتن نام آن در فهرست کوچه‌های تأثیرگذار بر روند انقلاب اسلامی در مشهد، این بود که پایگاه یک گروه چریکی مسلح به نام «ستاره اسلام» بود.
گروه ستاره اسلام را باید قوی‌ترین گروه مسلح اسلامی مشهد در دوران مبارزات ضدرژیم پهلوی یعنی سال‌های ۵۶ و ۵۷ دانست. اعضای این گروه نه‌تن‌ها در برخی اقدامات مسلحانه علیه عوامل رژیم پهلوی دست داشتند که در بیشتر راهپیمایی‌های آن دوران ازجمله تظاهرات ۱۷ دی سال ۱۳۵۶ بانوان انقلابی مشهد، نقش حمایتی و انتظامات را برعهده داشتند. استقرار خانه امن این گروه در کوچه زردی که محل اصلی برنامه‌ریزی‌های مبارزاتی اعضای آن بود، دلیل اصلی قرار گرفتن نام آن در جمع کوچه‌های انقلابی مشهد است.
حیطه حاج‌کربلایی‌علی و خانه آقای خامنه‌ای
کوچه «حیطه حاج‌کربلایی‌علی» (آیت‌ا... خامنه‌ای کنونی) نیز به‌دلایل مختلفی در این فهرست قرار می‌گیرد. این کوچه همان‌گونه که از نام پس از انقلابش پیداست، میزبان منزل مسکونی مرحوم آیت‌ا... سیدجواد خامنه‌ای (پدر رهبر معظم انقلاب) و درنتیجه محل رشدونمو ایشان بود و بار‌ها برای بازداشت رهبر معظم انقلاب و اخوی مبارزشان، حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدهادی خامنه‌ای، هدف هجوم عوامل رژیم پهلوی قرار گرفت.
همچنین منزل سیدجواد خامنه‌ای، یکی از مراکز برگزاری جلسات آموزش ایدئولوژیکی مبارزان مسلمان قبل از انقلاب محسوب می‌شود. دیگر دلیل قرار گرفتن کوچه حیطه حاج‌کربلایی‌علی در فهرست بالا، وجود مسجد ابوذر یا درخت بید در آن است که از مراکز محوری فعالیت مبارزان مشهدی در دوران انقلاب به‌ویژه مبارزان مسلح بود. کوچه یادشده همچنین یکی از معابر نزدیک به بافت حکومتی مشهد و مجموعه فرمانداری و استانداری محسوب می‌شد.
کوچه چهارباغ؛ مسیر رفت آمد مبارزان انقلاب
کوچه چهارباغ، دیگر کوچه مورد استفاده انقلابی‌ها در دوران مبارزه علیه رژیم پهلوی بود. این کوچه برخلاف دو کوچه آب‌میرزا و آیت‌ا... قمی تنها به‌دلیل موقعیت خاص جغرافیایی خود و پلاک‌های بزرگ موجود در دو طرفش، محل آمدوشد انقلابی‌ها بود. کوچه چهارباغ از یک‌سو درست در مقابل کوچه آب‌میرزا و بیت آیت ا.. شیرازی قرار داشت و از دیگرسو از دو مسیر مختلف به کوچه آیت‌ا... قمی منتهی می‌شد و راحت‌ترین مسیر ارتباطی بین این دو مرکز مبارزاتی بود و به همین دلیل، از مسیر‌های رفتوآمد مبارزان بود.
همچنین قرار داشتن پلاک‌های بزرگی، چون کاروان‌سرای ملک، باغ نظام‌الملکی و خانه پوریعقوبی در دو سوی کوچه، فضای مطلوبی برای فرار مبارزان به هنگام حمله مأموران مسلح رژیم و همچنین اقدامات اولیه پزشکی برای بهبود وضعیت مجروحان این حملات، ایجاد کرده بود.
کوچه آیت‌ا... قمی و بیتی که هرکز درش بسته نشد
دیگر کوچه‌ای که در جریان مبارزات مردم مشهد توجه ویژه‌ای را به خود جلب کرده بود، کوچه «راسته‌بازار» یا «کوچه بانک» نام دارد. این کوچه البته تنها در نقشه‌های رسمی مشهد (بین سال‌های انتهای قاجار و ابتدای قرن چهاردهم خورشیدی) به این نام‌ها خوانده می‌شد و از میانه دهه ۲۰ به بعد، ابتدا به‌دلیل سکونت آیت‌ا... العظمی سیدحسین قمی و بعد از آن پسرش آیت‌ا... العظمی سیدحسن قمی به کوچه «آیت‌ا... قمی» معروف شده بود.
آیت‌ا... سیدحسن قمی یکی از دو روحانی بزرگی بود که در همان شب بازداشت امام‌خمینی در نیمه خرداد ۱۳۴۲ خورشیدی، عوامل رژیم او را بازداشت و به تهران منتقل کرده بودند.
او از معدود روحانیانی محسوب می‌شد که هیچ‌گاه با رژیم پهلوی هماهنگ نبود و با وجود اینکه خود سال‌ها به حالت تبعید در کرج ساکن بود، بیت و خانه‌اش یکی از محل‌های تجمع مبارزان علیه پهلوی دوم در مشهد شناخته می‌شد.
فعالیت‌های این بیت، پس از بازگشت آیت‌ا... قمی از تبعید، در اواسط پاییز سال ۱۳۵۷ بسیار بیشتر شد، به‌طوری‌که باتوجه‌به فاصله آن با حرم مطهر رضوی و قرار داشتن کوچه‌های فراوان تو‌در‌تو در مجاورتش، برخی اقدامات تندتر مبارزان در این مجموعه سامان پیدا می‌کرد. همچنین بیشتر فعالیت‌های مبارزان زن مشهد (به‌دلیل داشتن امکان فرار سریع‌تر نسبت‌به بیت آیت‌ا... شیرازی) در این کوچه و البته کوچه‌های اطراف آن سامان داده می‌شد.
کوچه مخابرات و ساختمان تلفن خودکار
کوچه مخابرات را که اکنون آیت‌ا... خزعلی۶ هم نامیده می‌شود، نیز باید به چند دلیل جزو کوچه‌های مورد توجه انقلابیان مشهد در سال‌های مبارزه دانست. کوچه مخابرات، حلقه ارتباطی کوچه طاهر (شهیدان علاقه‌بندحسینی) با کوچه آیت‌ا... قمی بود. درواقع، برگزاری بسیاری از جلسات روحانی‌های انقلابی مشهد در منزل آیت‌ا... میرزامهدی توفانی در کوچه طاهر، اهمیت کوچه مخابرات را به‌عنوان حلقه وصل دو مرکز تصمیم‌گیری روحانیان مبارز مشخص می‌کند؛ البته خود کوچه مخابرات به‌جز حلقه وصل بودن، به دو دلیل دیگر، شایسته قرار داشتن در فهرست کوچه‌های انقلاب در مشهد است.
یکی از این دلایل، قرار داشتن ساختمان تلفن خودکار آن زمان در ابتدای این کوچه بود. این مرکز که پس از انقلاب، تابلوی «مرکز تلفن آزادی» در بالای آن نصب شد، از مراکز ردوبدل شدن اطلاعات انقلاب، بین مبارزان مشهدی و فعالان سیاسی سایر شهر‌های ایران و خراسان بود، اما دیگر دلیل مهم بودن آن در مجموعه مسیر‌های انقلابی مشهد، استقرار ساختمان «کانون نشر حقایق اسلامی» استاد محمدتقی شریعتی به‌عنوان مهم‌ترین مرکز فعالیت انقلابی‌های غیرروحانی مشهد در آن بود. این پایگاه در ماه‌های منتهی به انقلاب، بار دیگر زنده شده و به یکی از مراکز مهم هماهنگی مخالفان رژیم پهلوی تبدیل شده بود.
کوچه ملاهاشم و مسجد نایب در انقلاب
کوچه «مسجد ملاهاشم» را هم باید در فهرست کوچه‌های تأثیرگذار در مسیر انقلاب مشهد قرار داد. هنوز هم بخش کوچکی از این کوچه با وجود تغییر ساختار بسیار در جریان نوسازی‌های اطراف حرم مطهر، باقی است. مهم‌ترین دلیل قرار گرفتن نام آن در فهرست کوچه‌های تأثیرگذار مشهد در انقلاب، قرار داشتن مسجد نایب (معروف به ملاهاشم) در ابتدای کوچه است.
این مسجد یکی از نقاط محوری فعالیت‌های انقلابی مبارزان در مشهد بود و بسیاری از سخنرانی‌های پرشور وعاظ مختلف انقلابی در آن روز‌ها در آنجا برگزار می‌شد و به همین دلیل، بار‌ها هدف هجوم مأموران رژیم قرار گرفت، اما بیشتر وقت‌ها مردم با استفاده از کوچه مجاور آن که به نام این مسجد شناخته می‌شود، از مهلکه فرار می‌کردند. همچنین منتهی شدن به خیابان آیت‌ا... شیرازی و قرار گرفتن در مجاورت مدرسه نواب که از مهم‌ترین مدارس علمیه مشهد بوده است، بر اهمیت کوچه ملاهاشم در دوران مبارزه افزوده بود.
کوچه طاهر و تأثیر آن در روند انقلاب
همان‌گونه که در بالا اشاره کردیم، نام کوچه طاهر را هم باید در زمره کوچه‌های مؤثر در روند انقلاب مشهد قرار داد. این کوچه که اکنون به نام دو شهید دوران جنگ تحمیلی ساکن آن یعنی «برادران علاقه‌بندحسینی» شناخته می‌شود و در قدیم «کوچه رو‌به‌روی مقبره» هم خوانده می‌شد، از یک‌سو به خیابان نادری (آیت‌ا... شیرازی کنونی) و از دیگرسو به کوچه سراب و از آن طریق به کوچه مخابرات منتهی می‌شود.
دلیل قرار گرفتن کوچه طاهر در فهرست مدنظر ما، تلفیقی از دلایل حضور دو کوچه آیت‌ا... قمی و چهارباغ در این فهرست است. همان‌گونه که پیش‌تر گفتیم، منزل بزرگ میرزامهدی نوقانی که محل برگزاری برخی سخنرانی‌های عمومی انقلابی‌ها و همچنین محل برگزاری جلسات ویژه روحانیان مبارز بود، در این کوچه قرار داشت.
این منزل معمولا میزبان جلساتی بود که برای انجام اقدامات سرنوشت‌ساز (بدون حضور مراجع وقت) برگزار می‌شد تا اگر به هر دلیل حرکت با مشکلی روبهرو شد، مراجع آسیبی نبینند و حرکتشان متوقف نشود. همچنین قرار داشتن باغ‌التولیه آستان‌قدس، منزل بزرگ نصیرزاده و برخی منازل بزرگ دیگر در این محدوده، باعث شده بود به هنگام حمله توأم با خشونت مأموران رژیم، خانه‌های این کوچه پناهگاهی برای فرار موقت مبارزان و تجدیدقوا و سامان‌دهی دوباره آنان باشد.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
